Tropisch drama

Ik ben alweer een tijdje terug in Nederland, druk met de dingen waar iedereen druk mee is hier, en de Cariben zijn letterlijk en figuurlijk ver weg. Af en toe, op een onbewaakt moment, kijkt er toch even een stukje tropen om de hoek. Zoals laatst, toen in de Next een klein berichtje stond over Bill Clinton die speciale VN gezant voor Haiti wordt. Tja, Haiti...

Mensen reageren vaak enigszins jaloers wanneer ik ze vertel dat ik, na mijn onderzoek op Sint Maarten, een -kort- bezoekje heb gebracht aan Haiti. Maar de naam, die bij velen associaties oproept met witte stranden, strorokjes en vrolijke muziek, zet je op het verkeerde spoor. Waarschijnlijk verwart men het met Tahiti, of Hawaii, maar Haiti is alles behalve een tropisch paradijs. Voordat we gingen zijn we meerdere malen gewaarschuwd, door zowel de site van MinBuZa als vele mensen die we voor het bezoek tegenkwamen: Haiti is geen lolletje. Taal, omstandigheden, geschiedenis en vooral armoede maakten het ons erg moeilijk om in het land rond te reizen, en we hebben ons dan ook sneller dan de bedoeling was, teleurgesteld en gedesillusioneerd (vooroordelen die kloppen zijn nooit leuk) teruggetrokken aan de veilige kant van Hispaniola, de Dominicaanse Republiek.

Op een bankje in het parkje voor ons hostel in Santo Domingo, waar we genieten van de koelte van de avond, ontmoeten we Freddy. Als Haitiaan die woonachtig is in de Dominicaanse Republiek spreekt hij zowel Spaans als Frans en Patois, en zelfs een beetje Engels. Freddy is schilder, en zoals veel van zijn landgenoten probeert hij zijn werken te verkopen aan toeristen in de Dominicaanse hoofdstad. Met zijn vrouw en kind woont hij al enkele jaren in Cabarete, een kustplaatsje in het noorden van de DR dat we later ook nog bezocht hebben. Veelbelovende verhalen hebben hem verleid zijn spullen te pakken, zijn gezin achter te laten, en op zoek te gaan naar succes in La Capital. Velen gingen hem voor: het oude centrum van Santo Domingo puilt uit van de souvenirwinkeltjes met als belangrijkste verkoopproduct de schilderijen van Haitiaanse schilders. Ook op straat word je vaak aangesproken door Haitiaanse verkopers die deze schilderwerken in alle soorten en maten aan de man proberen te brengen. Erg succesvol is het meestal niet – nu Freddy een paar weken in Santo Domingo woont, is zijn geld op. Hij verkoopt weinig, en kan net zijn verblijf betalen. Intussen wachten zijn vrouw en baby in Cabarete op zijn terugkeer – en op een flinke hoeveelheid geld.

Freddy is slechts één van de vele Haitianen die zijn toekomst buiten zijn eigen land zoekt. Door de ligging – Haiti en de Dominicaanse Republiek ‘delen’ het eiland Hispaniola – is de DR een geliefde bestemming, en naar schatting – hoewel deze vaak erg onbetrouwbaar zijn door het gebrek aan registratie - wonen minstens een miljoen Haitianen in het Spaanstalige buurland. Haiti zelf telt 8 miljoen inwoners. Maar ook in de rest van het Caribisch gebied -waaronder Sint Maarten- en zelfs de Verenigde Staten, Frankrijk en Canada zijn de Haitianen oververtegenwoordigd onder de migranten. Ondanks dat hun arbeidskracht vaak welkom is, behoren ze meestal tot de laagste lagen van de samenleving en verblijven ze veelal illegaal.

De belangrijkste oorzaak van deze enorme migratie van Haitianen is de situatie op Haiti zelf. De bevolking leeft in grote armoede en zowel geschiedenis als het heden worden gekenmerkt door onrust en geweld. Als eerste onafhankelijke land in het Caribisch gebied, heeft Haiti het zwaar te verduren gehad. Lange tijd zijn ze genegeerd danwel geboycot door Europa, dat destijds nog veel koloniën bezat in de Caribbean. Dit heeft ervoor gezorgd dat Haiti tot de dag van vandaag in een economisch isolement leeft. Onafhankelijkheid heeft ook niet direct verbetering gebracht in de situatie van de Haitianen, want de daaropvolgende periode staat bekend als een aaneenschakeling van harde dictatorschappen – de bekendste waarschijnlijk ‘Papa Doc’ Duvalier en later ‘Baby Doc’, zijn zoon.

Onder toeziend oog van vele blauwhelmen en zware, witte tanks lijkt het momenteel enigszins rustig in de hoofdstad Port-au-Prince, maar nog steeds is geweld aan de orde van de dag. De VN stabilisatiemissie MINUSTAH probeert sinds 2004 met 6700 troepen de onrust op het eiland te verminderen. Voor deze missie werden er dagelijks zo’n 40 mensen ontvoerd in Port-au-Prince. Dankzij de missie is dit aantal teruggedrongen tot 40 per maand, hoewel de grote aantallen tanks en militairen het idee geven dat er een oorlog woedt in de stad. Het is een vreemde gewaarwording om tussen deze tanks door te lopen en vriendelijk toegeknikt te worden door een militair: wij zijn allebei buitenstaanders.

Haiti is op zijn beurt in zekere zin een buitenstaander in het Caribisch gebied. De link met Afrika lijkt er sterker, zowel qua uiterlijk (kleding, haardracht) als qua tradities en religie. Vodou wordt op het eiland veelvuldig gepraktiseerd. De specifieke geschiedenis van het eiland heeft ervoor gezorgd dat de bevolking weinig vermengd is – waar veel andere Caribische eilanden een smeltkroes van culturen, kleuren en achtergronden zijn, is de bevolking van Haiti meer homogeen en het onderscheid tussen een blanke of mulatto elite en een zwarte massa nog steeds sterk. Struinend door de straten van Port-au-Prince, tussen hopen afval, chaotische marktplaatsjes en scheurende scooters merken we als blanken duidelijk dat we er niet bijhoren – kinderen zijn bang voor je, mensen staken hun gesprek als je langsloopt, iedereen staart je aan en vraagt om geld. ‘He Blanc, he Blanc, give me five dollar’, is zo’n beetje het maximale contact dat we met de Haitianen gehad hebben.

Communicatie ging moeizaam, zowel door taal als door (tenminste in zo'n korte tijd) onoverbrugbare verschillen: een ervaring die we nog niet eerder gehad hebben. Prettig is anders. Als we door onbruikbare pinpassen in geldproblemen komen, is er niemand die ons wil helpen. Toch zijn we wederom bevoordeeld dat we Nederlanders zijn: met onze laatste Gourden bellen we het Nederlands consulaat en worden we verlost uit ons lijden door Rob Padberg, eigenaar van een van de grootste NGO's van het land, vriend van Wyclef, bekende van Bill Clinton en ruim 30 jaar woonachtig in deze jungle. Dank u, Nederlands paspoort. Een heerlijke maaltijd in het restaurant van zijn vrouw en vele verhalen over Haiti later gaan we opgelucht onze laatste nacht tegemoet in de chaos van Port-au-Prince: morgen terug naar de DR.

Met zijn ligging in het Caribisch gebied, een tropisch klimaat, witte stranden en genoeg regenval om het eiland groen te maken, zou Haiti een heus (toeristisch) paradijs kunnen zijn. Maar ook ecologisch gezien gaat het met het eiland slecht. Overmatige houtkap heeft de begroeiing op de vele heuvels zo ver uitgedund, dat de grond niet meer word vastgehouden en de tropische regenbuien grote modderstromen veroorzaken, die op hun beurt weer grote schade aanrichten aan de vaak fragiele huizen van de Haitianen. Ook de afgelopen weken is het eiland weer getroffen door zware stormen, waarbij al minstens 13 mensen zijn overleden. Een paradijs is Haiti dus zeker niet te noemen, en het is daarom begrijpelijk dat veel mensen hun heil elders zoeken.

De onophoudelijke uitstroom aan Haitianen is voor veel ontvangende landen een probleem. De Haitiaanse migranten komen vaak terecht in zogenaamde shanty towns, waar hygiene en voorzieningen slecht zijn en veel mensen dicht op elkaar wonen. Ook op Sint Maarten is dat het geval. De Haitianen zijn daar een buitengesloten groep. Er heerst een zeker collectief medelijden, en de Haitianen staan bekend als hardwerkende mensen, maar doordat velen alleen Patois spreken en laag opgeleid of ongeletterd zijn, is het moeilijk om werkelijk opgenomen te worden in de samenleving.

De beste oplossing voor alle partijen zou zijn om de omstandigheden op Haiti te verbeteren, zodat niet zoveel mensen het land noodgedwongen moeten verlaten. Een belangrijke stap is daarbij dat Haiti op de kaart gezet moet worden; het moet uit zijn isolement gehaald worden. Celebrities als Wyclef Jean (zelf Haitiaan) en ook Matt Damon besteden de laatste tijd veel aandacht aan het vergeten land, en ook de aanstelling van Clinton als speciaal gezant van de VN zijn misschien stapjes in de goede richting, maar voorlopig zijn de vooruitzichten voor Haiti slecht. Zolang de situatie in eigen land niet verbetert, blijven er mensen als Freddy zijn die hun toekomst elders zoeken en zal de zogenaamde ‘Plague of the Haitians’, een oneindige exodus, nog lang niet stoppen. En zal Haiti nooit het tropische eiland vol zon, zee, dans en rust worden dat de naam doet vermoeden.